(برداشت هایی از کتاب «شذرات المعارف» اثر مرحوم آیتالله العظمی شاه آبادی)
علی اصغر سهرابی/طلبه درس خارج
اهمیت کتاب شریف «شذرات المعارف»
این کتاب، از دو حیث، بسیار قابل توجه است. اول به جهت مؤلف آن که عارفى است واصل و استادى است که در واقع، چارچوب شخصیتى امام راحل عظیم الشأن ما را در ابعاد عرفانى و سیاسى و اجتماعى، معمارى کرده است. کسى که در بزرگى او، همین بس که گوهرى بی بدیل چون حضرت امام را به بشریت تقدیم نمود. این کتاب از معدود نوشته هاى موجود ایشان است و در عین اختصار، گوشه هایى از عظمت علمى ایشان را نشان می دهد.
حیث دوم شرافت و عظمت این کتاب، محتواى آن است. ویژگى شذرات، این است که یک عارف فقیه مبارز، با اتکاء به سرمایه
شهود عرفانى، اجتهاد فقهى و یک عمر حضور فعال سیاسى و اجتماعى، به جامعه مسلمین نظر کرده و تلاش مى کند ضمن
آسیب شناسى اجتماع مسلمانان، راهکارى براى تحقق غایات دین و شریعت در جامعه (مرام اسلام)، ارائه دهد.
شذرات المعارف، تجربه اى بسیار گرانبها از امتداد معارف عرفان فقاهتى در عرصه اجتماع و سیاست است و از لحاظ محتوا و
روش، میتواند الگوى خوبى براى تدوین عرفان اجتماعى و الهیات کاربردى باشد.
گزارشی از کتاب
شذرات، جمع شذره و به معنى تکه هاى طلایى است که از سنگ معدن طلا بدست مىآید. نام دیگر شذرات المعارف،
«مرام الاسلام» است که به زبان فارسى و به خامه عارف کامل مکمل آیت الله العظمى شاه آبادى نگاشته شده است. اولین بار، در سال ۱۳۲۵ه.ش یعنى سه سال قبل از ارتحال ایشان، منتشر گردیده است. این کتاب، در سال ۱۳۸۰ ه.ش توسط بنیاد علوم و معارف اسلامى دانش پژوهان تصحیح و به ضمیمه ۳رساله دیگر از مؤلف، انتشار یافته است.
کتاب حاضر، شامل ۶ شذره است. که آنها را به لحاظ مضمون، میتوان به دو بخش کلى تقسیم کرد.۴ شذره اول، در باب
مسائل اجتماعى و سیاسى مسلمین و دو شذره انتهایى به دو بحث معاد و فطرت اختصاص دارد. سیر کلى کتاب، بدین ترتیب است:
جناب مؤلف در ابتدا «امراض مزمنه و مهلکه مملکت اسلام» را در چهار عنوان، بدین ترتیب ئبرمیشمارد: غرور مسلمین به حقانیت خود؛ یأس از ظهور سعادت دینی و دنیوی که منجر به بی تفاوتی و مانع حرکت شده است؛ افتراق مسلمین؛ و نداشتن بیت المال براى گسترش اسلام. .
آنگاه بر اساس حدیث شریف ثقلین، مرام (غایت و مقصود) اسلام را بر دو پایه «حفظ اختصاص حکومت مطلقه به قرآن مجید» و «حفظ اختصاص ولایت مطلقه به مقام مقدس حضرت حجت بن الحسن (عج)» استوار می داند و سپس به طرح نکته کلیدى این کتاب می رسد که «نائل شدن به این دو مرام بزرگ، منوط به استحکام روابط مذهبى است»۱
سپس دو اصل و ۱۴ فرع را که در واقع راهکارهاى ایشان براى استحکام روابط مذهبى است، برمی شمارند که توضیح آن در
بخش بعدى این نوشتار، خواهد آمد.
بحث بعدى ایشان، بیان بعد سیاسى دین و شرح این نکته است که اسلام، دین سیاسى است. آنگاه به تشریح دو تدبیر «عد ه» و «عده» می پردازند که به نظر ایشان (اعظم سیاسات براى نیل به مقاصد عالیه» هستند.
در ادامه، اخوت و ارکان آن، ذیل سیاست «عده» واصول معاونات، وظایف ۳۰گانه مسلمان نسبت به برادر دینى، و قائمه وفاق و درجات هفتگانه آن، از مباحثى است که ذیل سیاست «عده» بحث شده اند که علاقمندان براى آگاهى از تفصیلات آن میتوانند به متن کتاب مراجعه نمایند.
برداشتهایی از کتاب
شذرات المعارف، مباحث متنوعى از معارف اخلاقى، عرفانى، اجتماعى و سیاسى را در بر دارد و از منظرهاى مختلف میتوان از شذرات آن بهره برد. این نوشتار، بنا دارد از منظر کار جمعى به کتاب رجوع کند و مطالب مرتبط با این مسئله را از گنجینه پرگهر آن، استخراج نماید.
الف: مبانی کار جمعی
۱٫ سلوک در جمع
مرحوم شاه آبادى، راه رسیدن به مقصود و غایت دین را استحکام روابط مذهبى می دانند. بر این اساس، بدون شکل دادن جمع هاى مستحکم و منسجم و سامان دادن یک سلوک جمعى، هرگز به مرام دین که به تعبیر ایشان «حفظ اختصاص حکومت مطلقه به قرآن مجید» و «حفظ اختصاص ولایت مطلقه به مقام مقدس حضرت حجت بن الحسن (عج») است، نمی توان رسید: «نائل شدن به این دو مرام بزرگ، منوط به استحکام روابط مذهبى است»۲
۲٫ کار جمعی و هویت جمعی
هویت جمعى مؤمنان، با ابتناء بر روابط مذهبى شکل می گیرد که شامل دو رابطه طولى و عرضى است. رابطه طولى، به مفاد آیه شریفه «و ْ اعتصموا بِحبل الله جمیعا َو لا تَفر ُقوا» ۳بین مسلمین و مقام نبوت و ولایت شکل می گیرد که «خیط نبوت و ولایت» نام دارد و رابطه عرضى، همان اجتماعات مذهبى است که براى ارتباط و دوستى متدینین شکل می گیرد و ایشان از آن به عنوان «خیط اخوت۴» یاد مى کنند.
لذا اگر بخواهیم ماهیت جامعه اسامى را از منظر آیت الله العظمى شاه آبادى تحلیل کنیم، خواهیم گفت از نظر ایشان، جامعه اسلامى، حاصل مجموعه روابطى است که مومنان با ولى خدا و مابین خود دارند. لذا جمع مؤمنان، یکى از ارکان هویت جمعى و ایمانى ایشان خواهد بود. ایشان در ادامه می افزایند که بواسطه این دو پیوند است که مؤمنان، میتوانند لباس
تقوا را تحصیل کنند و در زمره جندالله محسوب شوند.و لشکر کفر و نفاق و فساد را قلع و قمع نمایند. ۵
ایشان در جایى دیگر، این دو پیوند طولى و عرضى را به تار و پود پارچه تشبیه مى کنند و بیان می فرمایند که
رشته هاى طولى، به تنهایى کارگشا نیستند. لذا: «اخوت از احکام سیاسیه الهیه است براى اجراء مقاصد الهیه»۶
۳٫ مرض افتراق:
برخى افراد، به لحاظ شخصیتى نمیتوانند کار جمعى کنند. در هر جمعى هم که وارد شوند یا آن را منحل کرده و یا خود از آن خارج میشوند. از بیان مرحوم آیت الله شاه آبادى، چنین برمی آید که این ویژگى، مرضى مزمن و مهلک است. چرا که ایشان، افتراق را از جمله اسباب چهارگانه بیماری هاى جامعه مسلمین دانستهاند. ۷ نیز در جایى دیگر، حفظ خلّت و مودت را نشانه شجاعت، قوت نفس و کمال روح دانسته و إعراض را کاشف از ضعف نفس، خفت و جبانت معرفى مى کنند۸٫
۴٫ مبنای شکل دهنده به جمع
جمع را اشتراکات افراد آن میسازد. اما اینکه چه عامل مشترکى را محور سازنده جمع بدانیم، مورد اختلاف است. آیا عامل سازنده جمع، رفتار مشترک است؟ یا عقیده مشترک؟ و یا آرمان مشترک؟ و یا انگیزه مشترک؟ و یا …
از کلمات حضرت آیت الله شاه آبادى برمی آید که ایشان، عامل شکل گیرى یک جمع را محبت و ارتباط قلبى
می دانند. به دیگر عبارت، وقتى یک جمع ایمانى شک می گیرد که میان افراد، روابط محبتى برقرار شود:
«اخوت، به حسب حقیقت، الفت قلوب و ارتباط دلهاى مؤمنین است به یکدیگر» ۹شاهد ایشان در این مبنا،
آیه شریفه «فألّف بَین ُقلوبِکم َفأ ْصبحتم بِنِعمتِه إِ ْخوانا»۱۰
لذا یک جمع در مسیر شکل گیرى خود، باید به جاى اولویت دادن به بینشها و حتى اهداف مشترک، به انگیزه هاى مشترک و ایجاد و تشدید روابط حبى میان افراد خود توجه کند. چرا که تمرکز بر بینشها و آرمانها، مىتواند دلها را از هم دو کند و ظرفیت زیادى براى ایجاد واگرایى دارد. اما وقتى یک جمع همدل شدند و اخوت در میان آنها پدید آمد، اولا به خاطر اختلاف نظرها، جمع را ترک نمى کنند وثانیا انگیزه ها و تمایات مشترک، خود، بینش ساز و انسجام بخش و آرمانزا هستند و ثالثا حداقل، در مرور زمان، محبت، اهداف و بینشها را به هم نزدیک مى کند.
ایشان در فرازى دیگر، بیان می فرمایند که «عدد اگرچه فوق حد نهایت بوده باشد ولى مادامى که مرتبط نشوند به خیط اخوت، در حکم غیریت و مباینت است»۱۱و در
ادامه، افراد را به دانه هاى تسبیح تشبیه مى کنند که تا بواسطه نخى به هم متصل نشوند، حرکت هیچکدام باعث حرکت دیگرى نمیشود. این نخ، همان خیط اخوت است که از جنس تمایل و محبت می باشد.
ب: مسائل کار جمعی
۱٫ لزوم کار جبهه ای و شبکه ای:
گسترش فرهنگ کار جمعى، و شکل گیرى جمع ها و گروه هاى متعدد، به تنهایى کارساز نیست و اگر این گروه ها «مختلفه المسالک» بوده و به سمت وحدت پیش نروند، مرتبه اى دیگر از واگرایى و تشتت و تفرقه بروز خواهد کرد و خود باعث ضعف و اختلال خواهد بود. لذا باید به موازات توسعه کارهاى جمعى، به گسترش فرهنگ کارهاى جبهه وار و شبکه اى میان جمع هاى همسو نیز روى بیاوریم. خصوصا که حجاب خود محورى جمعى، ضخیم تر از حجاب خودمحورى فردى است:
«اجتماعات مختلفه المسالک، موجب ضعف و اختلال است فضلا عن الانفراد»۱۲
۲٫ نیرومحوری بجای تشکیلات محوری
یکى از مسائل جارى در تشکل ها و جمع هاى دینى، تحیر در اولویت دادن به افراد یا تشکیات و امکانات است .مثلا در بدو تأسیس یک جمع، برخى بیشتر به ساختار و اساسنامه و امکانات توجه مى کنند و دست هاى دیگر، این مسائل را به حاشیه رانده و تمرکز اولیه خود را بر انسجام و تشکل یافتن نیروى انسانى قرار می دهند. این مسئله در اثناء فعالیت جمعى نیز به انحاء مختلف، بروز مى کند. به نظر مرحوم آیت الله شاه آبادى، براى رسیدن به مرام اسلام، سیاست «عده» یعنى نیروى انسانى بر «عده» یعنى امکانات و تجهیزات، تقدم دارد. ۱۳البته ایشان درصورتى که یک فرد مى خواهد عده و عده اى فراهم کند، امکانات را براى جلب همراهى نیروى انسانى، ضرورى می دانند و سیاست عده را مقدم می شمارند.
۳٫ راه حفظ جمع
مرحوم شاه آبادى، حفظ جمع و بناى اخوت را مشکلتر از احداث آن می دانند. چرا که ممکن است رفتار افراد، اسائه اى در پى داشته و دلها را از هم دور کند. راهکار پیشنهادى ایشان این است که «اگر از برادر خود امرى که به نظر، مخالف اخوت و رفاقت است دیده شود، یا باید محمل صحیحى به نظر آورد یا حمل بر خطا و غفلت نماید. اگر نه، اغماض کند نه اعراض» ۱۴ به نظر ایشان، کسانى که اهل کار جمعى هستند، باید مظهر اسم ودود خداوند و متخلق بدان باشند. در باب مسائل و ضوابط کار جمعى، نکات فراوان دیگرى در متن کتاب، خصوصا در فروع ۱۴ گانه اى که براى استحکام روابط مذهبى ذکر کرده اند ۱۵وجود دارد که پرداختن به آنها، مجال وسیعترى می طلبد.
*
در پایان لازم به ذکر است که شذرات این کتاب، قطعا بسیار فراتر از حد فهم نگارنده بوده و شاید در مواردى، استنتاجات غیرصائبى صورت پذیرفته و انتسابات ناحقى به مرحوم آیتالل شاه آبادى داده شده باشد. اما امید است که این نوشتار، حداقل توانسته باشد توجه خوانندگان محترم را نسبت به این کتاب شریف، جلب نماید.
متن کامل کتاب «شذرات المعارف» در وبگاه –ahdmag.irقابل دریافت است.
پى نوشت:
.۱شذرات المعارف، ص .۲*۷همان، ص .۳*۷آل عمران /
.۴*۱۰۳ریسمان و پیوند* . ۵همان، ص ۸
* . ۶همان، ص . ۷* ۱۶همان، ص .۸* ۳همان، ص .۹* ۹۷
هم��ان، ص . ۱۰* ۱۶آل عمران / . ۱۱*۱۰۳همان، ص ۱۵
* . ۱۲همان، ص .۱۳ * ۵همان، ص . ۱۴* ۱۴همان، ص ۹۶
* . ۱۵همان، صص ۱۰-
